توضيح سؤال:

يكي از موضوعاتي كه در رابطه با عاشوراي حسيني از ناحيه وهابيت مطرح بوده است قضيه روزه گرفتن روز عاشورا به پيروي از سيره بني اميه به شكرانه شهادت حضرت سيد الشهداء و ياران آن حضرت و اظهار سرور و خوشحالي در آن روز بوده است.

همان گونه كه امام صادق عليه السّلام در روايتي مي فرمايد:

إن آل أمية عليهم لعنة الله ومن أعانهم علي قتل الحسين من أهل الشام، نذروا نذرا إن قتل الحسين عليه السلام وسلم من خرج إلي الحسين عليه السلام وصارت الخلافة في آل أبي سفيان، أن يتخذوا ذلك اليوم عيدا لهم، وأن يصوموا فيه شكرا.

بني اميه لعنه اللَّه عليهم و آن افرادي از اهل شام كه آنان را در كشتن حسين اعانت نمودند نذر كردند اگر حسين كشته شود... و مقام خلافت نصيب آل ابو سفيان شود روز عاشورا را براي خود عيد قرار دهند و آن روز را براي شكرگزاري روزه بگيرند.؛ امالي شيخ طوسي، ص ۶۶۷، رقم ۱۳۹۷ / ۴.

ما در آغاز نظريه بزرگان وهابيت و برخي از علماي اهل سنت را ذكر نموده وآن گاه به نقد آن خواهيم پرداخت.

ترغيب به روزه عاشوراء به خاطر تقارن اين روز با روز هجرت پيامبر به مكه

شيخ عبدالعزيز بن عبدالله آل شيخ، مفتي كلّ و رئيس هيئت علماي بزرگ عربستان و رئيس مركز تحقيقات علمي و فتاواي عربستان با صدور بيانيه اي و با توجيهي كه در متن آمده مسلمانان را به روزه گرفتن در روز عاشوراء ترغيب مي نمايد:

الرياض وكالة الأنباء السعودية: وجّه سماحة الشيخ عبد العزيز بن عبد الله آل الشيخ مفتي عام المملكة رئيس هيئة كبار العلماء وإدارة البحوث العلمية والإفتاء، الكلمة التالية في الترغيب في صوم يوم عاشوراء: الحمد لله والصلاة والسلام علي رسول الله، وعلي آله وأصحابه ومن اهتدي بهداه..؛ اما بعد: فقد ثبت عن النبي أنه كان يصوم يوم عاشوراء، ويرغب الناس في صيامه، لأنه يوم نجي الله فيه موسي وقومه، وأهلك فيه فرعون وقومه، فيستحب لكل مسلم ومسلمة صيام هذا اليوم شكرا لله عز وجل! وهو اليوم العاشر من المحرم.ويستحب أن يصوم قبله يوما أو بعده يوما... ونظرا إلي أن يوم الاثنين هو اليوم الأول من محرم هذا العام ۱۴۲۲ هـ لأن الأصل هو كمال ذي الحجة، فإن الأفضل للمؤمن في هذا العام أن يصوم يومي الثلاثاء والأربعاء التاسع والعاشر من محرم، أو يومي الأربعاء والخميس العاشر والحادي عشر من محرم. وأسال الله أن يوفقنا وجميع المسلمين لما يرضيه وأن يجعلنا جميعا من المسارعين إلي كل خير. إنه جواد كريم. وصلي الله علي نبينا محمد وآله وصحبه...

مفتي عام المملكة العربية السعودية ورئيس هيئة كبار العلماء وإدارة البحوث العلمية والإفتاء عبد العزيز بن عبد الله بن محمد آل الشيخ

خبرگزاري عربستان سعودي در بيانيه اي از سوي عبد العزيز بن عبد الله بن محمد آل الشيخ اعلام كرد:

...؛ اما بعد؛ از پيامبر روايت شده كه آن حضرت، روز عاشوراء را روزه گرفته و مردم را نيز به روز گرفتن در اين روز تشويق و ترغيب مي نمودند؛ چرا كه عاشوراء روزي است كه خداوند، موسي و قومش را نجات بخشيد و فرعون و قومش را هلاك ساخت. از اين رو بر هر زن و مرد مسلماني مستحب است كه روز دهم از ماه محرم را به پاس شكر گزاري از خداوند روزه بدارد و بهتر است كه روز قبل و بعد آن را نيز روزه بدارد... و با توجه به اين كه امسال كه سال ۱۴۲۲ هـ ق است و ماه ذيحجه كامل مي باشد روز دوشنبه، اوّل محرم مي باشد، پس بهتر آن است كه امسال دو روز دهم و يازدهم محرم را روزه بدارند...

الانتصار، عاملي، ج ۹، ص ۳۰۲.

گفتار ابو خالد در سايت حوزه علميه اهل سنت زاهدان

در مقاله اي كه در سايت رسمي حوزه علميه اهل سنت زاهدان (سني آنلاين)، به قلم يكي از علماي اهل سنت به نام ابو خالد اين چنين ذكر شده است:

با توجه به جايگاه روز عاشورا، در مورد روزه آن، در سنت پيامبر اكرم صلي اللّه عليه وسلم تأكيد بسيار شده است و آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم امت را تشويق به روزه گرفتن در اين روز نموده اند. روايتي از حضرت عبد الله بن عباس رضي اللّه عنه در بخاري نقل شده كه مي فرمايد: رسول اللّه صلي اللّه عليه وسلم به مدينه تشريف آوردند، يهوديان را ديدند كه در روز عاشورا روزه مي گيرند، آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم فرمودند: [فلسفه] اين كار چيست؟ [يهوديان] گفتند: اين روز مباركي است، در اين روز خداوند متعال بني اسرائيل را از دشمنشان نجات داد و حضرت موسي عليه السلام اين روز را روزه مي گرفت. آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم فرمودند: من از شما به موسي سزاوارتر - نزديك تر- هستم. لذا آن حضرت صلي اللّه عليه وسلم آن روز را روزه گرفتند و دستور به روزه آن روز دادند.

روايت ديگري نيز از ابن عباس رضي الله عنه نقل شده است كه پيامبر اكرم صلي اللّه عليه وسلم فرمودند: صوموا يوم عاشورا و خالفوا فيه اليهود، صوموا قبله يوماً و بعده يوماً. روز عاشورا روزه بگيريد و با يهوديان مخالفت كنيد - به اين صورت كه - يك روز قبل و يك روز بعد از آن را نيز روزه بگيريد. صحيح مسلم، ش، ۱۱۶۲

پاسخ:

در باره حكم روزه گرفتن در روز عاشورا اختلاف نظر وجود دارد. بعضي قائلند: روزه روز عاشورا تا قبل از وجوب روزه ماه مبارك رمضان واجب بوده؛ اما بعد از وجوب ماه رمضان روزه عاشوراء نسخ گرديده است؛ و نسبت به بعد از نسخ روزه عاشوراء بعضي قائلند: بعد از نسخ روزه عاشوراء، استحباب آن باقي است و بعضي قائل به كراهت آن هستند. و بعضي ديگر قائلند: روزه آن به اختيار واگذار شده تا هر كس بخواهد روزه بدارد.

اين موضوع را در سه بخش بررسي مي كنيم:

بخش اول: روايات اهل بيت عليهم السّلام در نهي از روزه عاشوراء.

بخش دوم: اقوال علماي شيعه در اين مسئله.

بخش سوم: روزه روز عاشوراء نزد اهل سنت و علماي آن.

بخش اول: روايات اهل بيت عليهم السلام در نهي از روزه عاشوراء روزه ماه رمضان ناسخ روزه عاشوراء:

در كتب و منابع شيعه روايات متعددي وجود دارد كه نشان دهنده اين مطلب است كه با واجب شدن روزه ماه رمضان ديگر روزه اين روز از وجوب خارج گرديده و ترك روزه آن سزاوارتر است.

جهت تبيين بيشتر اين مطلب و جايگاه روزه عاشوراء از منظر امامان معصوم شيعه به چند روايت از ائمه معصومين عليهم السّلام اشاره مي كنيم و طالبان تفصيل را به كتب روايي ارجاع مي دهيم:

محمد بن مسلم و زراره بن أعين از أبا جعفر؛ امام باقر عليه السلام درباره صوم روز عاشوراء سئوال مي كنند حضرت در پاسخ مي فرمايد:

كان صومه قبل شهر رمضان، فلما نزل شهر رمضان ترك.

قبل از وجوب روزه ماه رمضان روزه آن واجب بود؛ اما با نازل شدن وجوب اين ماه، روزه عاشوراء ترك گرديد.

من لا يحضره الفقيه، ج ۲، ص ۸۵، ح ۱۸۰۰.

در روايتي ديگر راوي مي گويد: از امام باقر عليه السلام در باره صوم روز عاشوراء سئوال نمودم؛ حضرت فرمودند:

صوم متروك بنزول شهر رمضان، والمتروك بدعة.

روزه اي است كه با وجوب روزه ماه رمضان ترك گرديد و روزه گرفتن در روزه متروك بدعت محسوب مي گردد.

كافي، ج ۴، ص ۱۴۶، باب صوم عاشوراء و عرفه، حديث ۴.

روزه عاشوراء سنت بني اميه به خاطر شهادت امام حسين %:

در روايتي ديگر شخصي از امام صادق عليه السلام راجع به روزه گرفتن در روز عاشوراء سئوال مي كند حضرت مي فرمايد:

ذاك يوم قتل فيه الحسين عليه السلام، فإن كنت شامتا فصم. ثم قال: إن آل أمية عليهم لعنة الله ومن أعانهم علي قتل الحسين من أهل الشام، نذروا نذرا إن قتل الحسين عليه السلام وسلم من خرج إلي الحسين عليه السلام وصارت الخلافة في آل أبي سفيان، أن يتخذوا ذلك اليوم عيدا لهم، وأن يصوموا فيه شكرا، ويفرحون أولادهم، فصارت في آل أبي سفيان سنّة إلي اليوم في الناس، واقتدي بهم الناس جميعا، فلذلك يصومونه ويدخلون علي عيالاتهم وأهاليهم الفرح ذلك اليوم. ثم قال: إن الصوم لا يكون للمصيبة، ولا يكون إلا شكرا للسلامة، وإن الحسين عليه السلام أصيب، فإن كنت ممن أصبت به فلا تصم، وإن كنت شامتا ممن سرك سلامة بني أمية فصم شكرا لله تعالي.

روز عاشورا روز شهادت امام حسين است. اگر مي خواهي به حسين شماتت كني (از بلايي كه به آنها وارد شده اظهار خشنودي كني) در روز عاشورا روزه بگير. بني اميه لعنه اللَّه عليهم و آن افرادي از اهل شام كه آنان را در كشتن حسين اعانت نمودند نذر كردند: اگر حسين كشته شود و اشخاصي كه از آنان بر حسين عليه السلام خروج كرده اند سالم بمانند و مقام خلافت نصيب آل ابو سفيان شود روز عاشورا را براي خود عيد قرار دهند و آن روز را براي شكرگزاري روزه بگيرند. لذا اين موضوع تا امروز بين مردم سنت و معمول شد و مردم عموما به آنان اقتدا كردند. آري به اين علت است كه روز عاشورا را روزه مي گيرند و در اين روز اهل و عيال خود را مسرور مي كنند. سپس حضرت فرمود: آري! روزه اين روز براي مصيبت نيست. چون فقط براي سپاس از جهت سلامتي بني اميه است. حسين عليه السلام در اين روز مصيبت ديده است، اگر تو هم مصيبت زده هستي اين روز را روزه نگير و اگر از كساني هستي كه قصد شماتت اهل بيت را داشته و سلامت بني اميّه تو را خشنود كرده اين روز را روزه بدار.

امالي شيخ طوسي، ص ۶۶۷، رقم ۱۳۹۷ / ۴.

آتش جهنم؛ بهره روزه داري عاشوراء:

در روايتي ديگر زيد نرسي از زراره اين گونه نقل مي كند:

عن زيد النرسي قال: سمعت عبيد بن زرارة يسأل أبا عبد الله عليه السلام عن صوم يوم عاشورا فقال: من صامه كان حظه من صيام ذلك اليوم حظ ابن مرجانة وآل زياد. قال: قلت: وما كان حظهم من ذلك اليوم؟ قال: النار أعاذنا الله من النار ومن عمل يقرب من النار.

زيد نرسي مي گويد: از عبيد بن زراره شنيدم كه از أبا عبد الله عليه السلام راجع به روزه عاشورا سؤال نمود. حضرت فرمود: كسي كه اين روز را روزه بدارد حظ و نصيبش از اين روز همان خواهد بود كه ابن مرجانه و آل زياد از اين روز بردند. مي گويد: گفتم حظ و نصيب آنان در اين روز چه بود؟ فرمود: آتش جهنم! و به خدا پناه مي بريم از عملي كه نتيجه آن آتش باشد!

الكافي، ج ۴، ص۱۴۷، شماره ۶ ـ تهذيب، ج۴، ص۳۰۱، شماره۹۱۲ ـ الإستبصار، ج۲، ص۱۳۵، شماره ۴۴۳.

پاداش روزه داري عاشورا غضب خداوند:

محمد بن يعقوب عن الحسين بن علي الهاشمي عن محمد بن الحسين عن محمد بن سنان (عن أبان عن عبد الملك) قال: سألت أبا عبد الله عليه السلام عن صوم تاسوعاء وعاشوراء من شهر المحرم؟ فقال:... ما هو يوم صوم. وما هو إلا يوم حزن ومصيبة دخلت علي أهل السماء وأهل الأرض وجميع المؤمنين. ويوم فرح وسرور لابن مرجانة وآل زياد وأهل الشام. غضب الله عليهم وعلي ذرياتهم...

از أبا عبد الله؛ امام صادق عليه السلام در باره روزه گرفتن تاسوعاء و عاشوراي از ماه محرم سؤال نمودم؟ حضرت فرمود:... اين روز ها براي روزه گرفتن نيست، چون اين روز ها روز حزن و مصيبت أهل آسمان ها و أهل زمين و همه مؤمنين است و روز فرح و سرور ابن مرجانه و آل زياد و أهل شام است، كه غضب خدا بر آنان و ذريه آنان باد...

وسائل الشيعه (آل البيت)، شيخ حر عاملي، ج ۱۰، ص ۴۶۰.ح ۱۳۸۴۷.

و بسياري از روايات ديگر كه در اين مجال به همين مقدار بسنده مي كنيم.

بخش دوم: اقوال علماي شيعه

در باره روزه عاشوراء ميان علماي شيعه اقوال متعددي است:

بعضي از علماي شيعه در صوم روز عاشوراء حكم به حرمت داده اند مانند:

مرحوم خوانساري در جامع المدارك:

وجزم بعض متأخري المتأخرين بالحرمة ترجيحا للنصوص الناهية وحملا لما دل علي الاستحباب علي التقية. والظاهر أن هذا أقرب

بعضي از متأخرين از متأخرين علماي شيعه، روايات نهي در روزه عاشوراء را ترجيح داده و احاديث استحباب روزه اين روز را حمل بر تقيه نموده و در نتيجه جزم به حرمت نموده اند، و ظاهر اين است كه اين نظر اقرب است.

جامع المدارك، مرحوم خوانساري، ج ۲، ص ۲۲۶.

و يا مرحوم محدث بحراني در حدائق:

وبالجملة فإن دلالة هذه الأخبار علي التحريم مطلقا أظهر ظاهر.

بالجمله اين كه دلالت اين أخبار (صوم يوم عاشوراء) بر تحريم به طور مطلق، أظهر از ظاهر است.

الحدائق الناضره، محقق بحراني، ج ۱۳، ص ۳۷۶.

و يا مرحوم نراقي در مستند الشيعه:

فالحق: حرمة صومه من هذه الجهة. فإنه بدعة عند آل محمد متروكة

نظر صحيح: حرمت روزه اين روز است، چون روزه اين روز نزد آل محمد بدعتي متروك محسوب مي شود.

مستند الشيعه، محقق نراقي، ج ۱۰، ص ۴۹۳.

اگرچه اكثريت موجود از متأخرين مانند: سيد يزدي صاحب عروه و مرحوم بروجردي و حكيم و امام خميني و غالب شارحان عروه الوثقي، و يا موجودين در زمان حاضر جانب كراهت را اختيار نموده اند.( العروه الوثقي، سيد يزدي، ج ۳، ص ۶۵۷) و گروه اندكي نيز روزه گرفتن به نيّت حزن و اندوه و نه به نيت تبرك جستن به شكلي كه بني اميّه كردند را تا عصر روز عاشوراء و سپس افطار كردن قبل از غروب را (ترجيحاً با تربت سيدالشهداء عليه السّلام) مستحب دانسته و اين را، راه جمع بين اخبار ناهيه و اخبار وارده در استحباب صوم عاشوراء دانسته اند، مانند آن چه كه شيخ در استبصار (استبصار، شيخ طوسي، ج۲، ص ۱۳۶) با استفاده از روايت زير انجام داده است:

عبد الله بن سنان عن الصادق عليه السلام قال: دخلت عليه يوم عاشورا فألفيته كاسف اللون ظاهر الحزن و دموعه تنحدر كاللؤلؤ المتساقط، فقلت: يا ابن رسول الله مم بكاؤك لا أبكي الله عينيك فقال لي: أو في غفلة أنت؛ اما علمت أن الحسين عليه السلام أصيب في مثل هذا اليوم فقلت: يا سيدي فما قولك في صومه قال لي: صمه من غير تبييت وأفطره من غير تشميت ولا تجعل صوم يوم كملا وليكن إفطارك بعد صلاة العصر بساعة علي شربة من ماء فإنه في ذلك الوقت من ذلك اليوم تجلت الهيجاء عن آل رسول الله صلي الله عليه وآله وانكشفت الملحمة عنهم

عبد الله بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت مي كند: روز عاشورا به محضر آن حضرت مشرف شدم و آن حضرت را با رنگي تيره و گرفته و حزني كه در چهره ظاهر بود و اشكي كه هم چون دانه هاي لؤلؤ از چشمان مبارك جاري بود مشاهده نمودم، عرض كردم: يا ابن رسول الله! خداوند چشمانتان را نگرياند گريه شما به خاطر چيست؟ حضرت فرمودند: آيا غافلي و نمي داني كه حسين عليه السلام در مثل امروزي به مصائب مبتلا شده است؟ عرض كردم: اي سيد و آقاي من! نظرتان در باره روزه گرفتن در اين روز چيست؟ حضرت فرمودند: اين روز را روزه بدار؛ اما بدون اين كه آن را به پايان برساني أفطار كن و بدون آن كه از آن انتظار رحمت داشته باشي و آن را صوم كامل قرار نده و بعد از ساعتي از نماز عصر گذشته با جرعه اي از آب آن را افطار كن...

مصباح المتهجد، شيخ طوسي، ص ۵۴۷.

لذا، فقهاي شيعه با الهام از روايات اهل بيت عليهم السّلام چون اين روز را روز حزن و اندوه و اقامه عزا در مصيبت حضرت ابا عبد الله الحسين عليه السلام مي دانند از هرگونه عملي كه منافات با اقامه عزا در اين روز داشته باشد به شدت نهي فرموده اند و مؤمنين را توصيه فرموده اند تا در اين روز دست از كار هاي روز مرّه كشيده و اين روز را روز مصيبت و حزن و بكاء خود قرار دهند. از باب نمونه امام رضا عليه السلام در روايتي مي فرمايند:

من كان يوم عاشوراء يوم مصيبته وحزنه وبكائه يجعل الله عز وجل يوم القيامة يوم فرحه وسروره وقرت بنا في الجنان عينه.

كسي كه روز عاشوراء روز مصيبت و حزن و اندوه و گريه او باشد خداوند روز قيامت را روز شادي و سرور او قرار داده و چشمانش را در بهشت به ما روشن خواهد فرمود.

علل الشرائع، شيخ صدوق، ج ۱، ص ۲۲۷.

در روايت فوق از آن جا كه امام عليه السّلام روز عاشوراء را روز مصيبت و حزن و اندوه و گريه مي داند، لذا هر گونه عملي كه در آن ذره اي شائبه شادي و يا فرح و سرور و يا اشتغال به امور دنيايي كه غفلت از مصائب امام حسين عليه السّلام را به دنبال داشته باشد را خلاف خواست خدا و اهل بيت دانسته اند.

بخش سوم: روزه روز عاشوراء نزد اهل سنت و علماي آن تناقضات شديد در روايات روزه عاشوراء در منابع اهل سنت

با مراجعه به صحاح اهل سنت به مجموعه اي از روايات متناقض پيرامون صوم روز عاشوراء مواجه مي شويم كه در بسياري از موارد جمع بين آن ها غير ممكن مي باشد.

روزه داري پيامبر و قريش قبل از اسلام درعاشوراء

از جمله رواياتي كه در صحيح بخاري آمده و باعث فتواي برخي از علماي اهل سنت به استحباب صوم روز عاشوراء شده روايت زير است:

عَنْ عَائِشَةَ رضي الله عنها قَالَتْ: كَانَ يَوْمُ عَاشُورَاءَ تَصُومُهُ قُرَيْشٌ فِي الْجَاهِلِيَّةِ، وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وسلم يَصُومُهُ، فَلَمَّا قَدِمَ الْمَدِينَةَ صَامَهُ، وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ، فَلَمَّا فُرِضَ رَمَضَانُ تَرَكَ يَوْمَ عَاشُورَاءَ، فَمَنْ شَاءَ صَامَهُ، وَمَنْ شَاءَ تَرَكَهُ.

عايشه مي گويد: روز عاشوراء را قريش در جاهليت روزه مي گرفت، و رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم نيز اين روز را روزه مي داشت، و زماني كه حضرت به مدينه آمد هم چنان اين روز را روزه مي داشت و ديگران را نيز امر به روزه مي نمود، تا اين كه روزه ماه رمضان واجب گرديد؛ كه از آن به بعد حضرت روزه روز عاشوراء را ترك نمود و دستور داد هر كس مي خواهد اين روز را روزه بدارد و هر كس نمي خواهد روزه نگيرد.

صحيح البخاري، ج ۲، ص ۲۵۰، ح ۲۰۰۲، كتاب الصوم، ب ۶۹. باب صِيَامِ يَوْمِ عَاشُورَاءَ.

اولا: اين روايت به خاطر وجود «هشام بن عروه» در سلسله سند آن اشكال و مناقشة سندي دارد؛ زيرا ابن قطّان در باره او گفته: «أنّه اختلط و تغيّر»، (او تغيير كرد و مطالب نادرست و صحيح را مخلوط نمود) و ذهبي در باره او مي گويد: «أنّه نسي بعض محفوظه أو وهم»، (او بعضي محفوظاتش را فراموش مي كرد و يا در آن ها شك مي كرد) و يا از ابن خرّاش در باره او آمده است كه: «كان مالك لا يرضاه نقم عليه حديثه لأهل العراق»، (مالك از وي رضايت نداشت و از احاديث او كه براي اهل عراق نقل مي كرد انتقاد مي كرد). ميزان الاعتدال، ج ۴، ص ۳۰۱.

و ثانيا: اين روايت با رواياتي كه در زير مي آيد تناقض دارد:

بي اطلاعي پيامبر و قريش از روزه عاشوراء تا زمان هجرت

از جمله روايات ديگري كه در صحيح بخاري آمده و با روايت فوق تضاد و تناقض كامل دارد اين روايت مي باشد:

حَدَّثَنَا أَبُو مَعْمَرٍ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَارِثِ حَدَّثَنَا أَيُّوبُ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ - رضي الله عنهما - قَالَ قَدِمَ النَّبِيُّ - صلي الله عليه وسلم - الْمَدِينَةَ. فَرَأَي الْيَهُودَ تَصُومُ يَوْمَ عَاشُورَاءَ. فَقَالَ «مَا هَذَا». قَالُوا هَذَا يَوْمٌ صَالِحٌ. هَذَا يَوْمٌ نَجَّي اللَّهُ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ عَدُوِّهِمْ. فَصَامَهُ مُوسَي. قَالَ «فَأَنَا أَحَقُّ بِمُوسَي مِنْكُمْ». فَصَامَهُ وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ.

نبي اكرم صلي الله عليه وآله وسلم به مدينه آمد و يهود را ديد كه روز عاشوراء را روزه گرفته اند، فرمود: اين كار براي چيست؟ گفتند: اين روزي فرخنده اي است كه در آن بني إسرائيل را خداوند از دست دشمنانش نجات بخشيده است؛ لذا موسي و پيروانش اين روز را روزه مي دارند. حضرت فرمود: من براي تبعيت از موسي أحق و سزوارتر هستم از اين رو حضرت اين روز را روزه گرفت و نيز امر فرمود تا اين روز را روزه بگيرند.

صحيح بخاري، ج ۲، ص ۲۵۱، شماره حديث ۲۰۰۴.

روايت اول مي گويد: رسول خدا صلي الله عليه وآله و قريش از زمان جاهليت اين روز را روزه مي گرفتند و بعد از اسلام نيز تا سيزده سال كه در مكه بودند روزه گرفتن در اين روز هم چنان به قوّه خود باقي بود و بعد از هجرت به مدينه روزه ماه رمضان تشريع شد و از آن به بعد بود كه روزه روز عاشورا به اختيار خود واگذار شد تا هر كس مي خواهد روزه بدارد و هر كس نمي خواهد روزه نگيرد.

اما روايت دوم مي گويد: رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم زماني كه به مدينه هجرت نمود نه تنها اين روز را روزه نمي گرفت چون؛ حتي از روزه اين روز خبر هم نداشت و وقتي يهود را مشاهده نمود كه اين روز را روزه مي گيرند با تعجب از علت اين كار سؤال نمود و پاسخ شنيد كه يهود به خاطر خرسندي از نجات حضرت موسي، اين روز را روزه مي گيرند؛ از اين جهت رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم فرمود: اگر اين چنين است من به علت نجات خود از دست كفار مكه خود را سزوارتر از موسي براي روزه گرفتن اين روز مي دانم. و از آن به بعد بود كه حضرت نه تنها اين روز را خود روزه مي گرفتند،؛ بلكه ديگران را نيز امر به روزه گرفتن مي نمودند.

ترك روزه عاشورا با وجوب رمضان

به روايتي ديگر كه بخاري در صحيح خود آورده و با روايات فوق تناقض دارد توجه كنيد:

عَنِ ابْنِ عُمَرَ رضي الله عنهما قَالَ: صَامَ النَّبِيُّ صلي الله عليه وسلم عَاشُورَاءَ، وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ، فَلَمَّا فُرِضَ رَمَضَانُ تُرِكَ. وَكَانَ عَبْدُ اللَّهِ لاَ يَصُومُهُ، إِلاَّ أَنْ يُوَافِقَ صَوْمَهُ.

رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم روز عاشوراء را روزه مي گرفت و ديگران را نيز امر به روزه اين روز مي نمودند تا اين كه ماه رمضان واجب گرديد از آن به بعد ديگر روزه اين روز ترك گرديد و عبد الله بن عمر نيز اين روز را روزه نمي گرفت مگر زماني كه عاشورا به روزي مي افتاد كه عادتاً آن روز را روزه مي گرفت (مثلا روز جمعه).

صحيح البخاري، ج ۲، ص ۲۲۶، ح ۱۸۹۲،كتاب الصوم، باب وُجُوبِ صَوْمِ رَمَضَانَ.

پس اين روايت موافق با روايت دوم در روزه روز عاشوراء قبل از وجوب ماه رمضان و مخالف با آن در اجباري و يا اختياري بودن روزه عاشوراء است.

عمل نكردن پيامبر به حكمي كه خود امر فرموده

مشكل ديگر اين روايات مطلبي است كه طبق روايت هيثمي در مجمع الزوائد به وجود مي آيد:

هيثمي در مجمع الزوائد از ابو سعيد خدري روايت مي كند:

ان رسول الله صلي الله عليه وسلم أمر بصوم عاشوراء وكان لا يصومه.

رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم به روزه عاشوراء امر مي فرمود و حال آن كه خود اين روز را روزه نمي گرفت.

مجمع الزوائد، هيثمي، ج ۳، ص ۱۸۶.

يعني: به گفته اين روايت هيثمي، اشكال بيّن و آشكار در روايت صوم روز عاشوراء اين است كه چگونه ممكن است رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم به كاري نيك امر كند در حالي كه خود اهل انجام آن نباشد؟!

موافقت پيامبر با آئين اهل كتاب!!!

در روايتي ديگر كه در صحيح بخاري آمده و كاملاً در تضاد با روايات فوق است رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم را در اموري كه دستور از خداوند نداشته است تابع و مطيع آيين يهود و يا غيره دانسته است!!!

بخاري در صحيح خود از ابن عباس اين گونه آورده است:

وَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وسلم يُحِبُّ مُوَافَقَةَ أَهْلِ الْكِتَابِ فِيمَا لَمْ يُؤْمَرْ فِيهِ بِشَيْ ءٍ....

رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم دوست مي داشت تا در اموري كه از سوي خداوند امري برايش صادر نشده از اهل كتاب (يهود و نصارا) تبعيت كند...

صحيح البخاري، ج ۴، ص ۲۶۹، ح ۳۵۵۸، كتاب المناقب، ب ۲۳، باب صِفَه النَّبِيِّ صلي الله عليه وسلم

و نيز ابن حجر عسقلاني عالم بزرگ اهل سنت مي گويد:

و قد كان (ص) يحبّ موافقة أهل الكتاب فيما لم يؤمر فيه بشي ء و لا سيّما إذا كان فيما يخالف فيه أهل الأوثان.

رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم در آن مواردي كه امري برايش وجود نداشت موافقت با أهل كتاب را دوست مي داشت. مخصوصاً اگر در آن كار مخالفت با بت پرستان وجود مي داشت.

فتح الباري، ابن حجر، ج ۴، ص ۲۱۳.

زين الدين بن رجب بن عبد الرحمن حنبلي كه متوفاي سال ۷۹۵ هـ ق است، در كتاب خود بعد از آن كه روزه رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم را به چهار حالت تقسيم مي كند مي گويد:

الحالة الثانية انّ النبي (ص) لمّا قدم المدينة و رأي صيام أهل الكتاب له وتعظيمهم له وكان يحبّ موافقتهم! فيما لم يؤمر به صامه، وأمر النّاس بصيامه، وأكّد الأمر بصيامه و الحثّ عليه حتي كانوا يصوِّمونه أطفالهم.

حالت دوم اين است كه نبي اكرم صلّي الله عليه و آله وسلّم وقتي كه به مدينه هجرت نمود و روزه أهل كتاب و بزرگداشت آن ها بر اين روز را مشاهده نمود و نيز دوست مي داشت كه با آن ها در اين كار موافقت كند! از اين رو كاري را كه در آن از سوي خداوند امر نداشت را انجام داد و آن روز (عاشوراء) را روزه گرفت و نيز مردم را نيز به روزه گرفتن آن روز امر فرمود. و تا حدي بر اين كار اصرار و پافشاري ورزيد كه دستور داد كه كودكان و اطفال را نيز به روزه گرفتن اين روز وادار كنند.

لطائف المعارف، ص ۱۰۲.

در قسمت بعد اين مطلب را بررسي مي كنيم تا مشخص گردد آيا رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم در احكام الهي آيا موافقت با يهود و يا نصارا را دوست مي داشت؟

آيا پيامبر تبعيت از يهود را دوست مي داشت؟!!

جاي بس شگفتي است كه گفته شود رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم به خاطر تبعيت از يهود روزه روز عاشوراء را امر نموده است!!

بعضي از علماي شيعه و سني بر اين عقيده هستند كه رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم؛ حتي قبل از بعثت نيز در عبادات خود تابع اديان ديگر نبوده و از آيين يهود و نصارا تبعيت نمي كرده است در اين خصوص به مطالب زير توجه نماييد:

فخر رازي از علماي بزرگ اهل سنت مي گويد:

... الاحتمال الثاني وهو حقيقة المسألة فيدل علي بطلانه وجوه:

الأول: لو كان متعبدا بشرع أحد لوجب أن يرجع في أحكام الحوادث إلي شرعه وأن لا يتوقف إلي نزول الوحي لكنه لم يفعل ذلك لوجهين:

الأول: أنه لو فعل لأشتهر. والثاني: أن عمر رضي الله عنه طالع ورقة من التوراة فغضب رسول الله عليه الصلاة والسلام وقال لو كان موسي حيا لما وسعه إلا اتباعي ولما لم يكن كذلك علمنا أنه لم يكن متعبدا بشرع أحد الحجة الثانية: أنه عليه السلام لو كان متعبدا بشرع من قبله لوجب علي علماء الأعصار أن يرجعوا في الوقائع إلي شرع من قبله ضرورة أن التأسي به واجب وحيث لم يفعلوا ذلك البتة علمنا بطلان ذلك.

الحجة الثالثة: أنه عليه الصلاة والسلام صوب معاذا في حكمه باجتهاد نفسه إذا عدم حكم الحادثة في الكتاب والسنة ولو كان متعبدا بحكم التوراة كما تعبد بحكم الكتاب لم يكن له العمل باجتهاد نفسه حتي ينظر في التوراة والإنجيل.

... و اما در رابطه با احتمال دوّم كه حقيقت مساله هم همين است وجوهي براي بطلان آن وجود دارد:

اوّل: اگر آن حضرت قبل از بعثت به شريعت كسي (حضرت موسي و يا حضرت عيسي) متعبّد مي بود لازم بود در حوادث و اتفاقاتي كه بعد از بعثت برايش پيش مي آمد به احكام شريعت قبل خود مراجعه نمايد و منتظر نزول وحي نماند؛ اما آن حضرت اين كار را نمي كرد به دو دليل:

اوّل: چون اگر چنين كرده بود حتماً مشهور مي گشت.

دوّم: عمر برگي از تورات را مطالعه كرد و به همين دليل رسول خدا صلي الله عليه [و آله] و سلّم غضبناك شد و فرمود: اگر موسي زنده مي بود چاره اي جز تبعيّت از من نمي داشت و زماني كه ما اين مورد را مي بينيم به يقين مي فهميم كه آن حضرت به شرايع قبل متعبّد نبوده است.

دليل دوّم: اگر آن حضرت متعبّد به شرايع ديگر مي بود لازم بود بر علماي اعصار كه در وقايع و حوادث به شريعت قبل خود مراجعه كنند چرا كه تاسّي و مراجعه بر آنان واجب است و زماني كه مي بينيم چنين مراجعه اي صورت نگرفته به بطلان اين نظر يقين پيدا مي كنيم.

دليل سوّم: آن حضرت « معاذ» را در حكمي كه در كتاب و سنّت نيافته بود و از پيش خود اجتهاد كرده بود تاييد نمود و اگر بنا مي بود كه آن حضرت به حكم تورات متعبّد مي بود نمي توانست بدون مراجعه به تورات و انجيل اجتهاد به نفس كند.

المحصول. فخر رازي ( ۶۰۶ هـ ). ج ۳. ص ۲۶۳

و يا ابوالحسين بصري مي گويد:

... أن نبينا (ص) لم يكن متعبدا قبل النبوة ولا بعدها بشريعة من تقدم لا هو ولا أمته...

... پيامبر ما و امّت او هيچ يك از شرايع و اديان ديگر را عبادت نكرده است...

المعتمد، ابو الحسين بصري، ص ۳۳۶.

ابن عابدين در حاشيه رد المحتار مي گويد:

هل كان قبل البعثة متعبدا بشرع أحد؟ أن المختار عندنا عدمه وهو قول الجمهور

در رابطه با عبادت پيامبر عليه الصلاه و السلام به شريعتي ديگر قبل از اسلام... در ابتداي كتاب صلاه گفته شد كه نظر مختار ما عدم عبادت آن حضرت طبق شريعت ديگر است و نظر جمهور علماء هم همين است.

حاشية رد المحتار. ابن عابدين. ج ۱. ص ۹۷.

ثانياً: روايات متعددي در منابع اهل سنّت حكايت از آن دارد كه رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم ديگران را از تبعيت يهود منع مي نمود.

از رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم روايت نموده اند:

ليس منا من تشبه بغيرنا لا تشبهوا باليهود ولا بالنصاري.

از ما نيست كسي كه به غير ما از يهود و نصارا تشبّه نمايد.

سنن ترمذي، ج ۴، ص ۱۵۹

در روايتي ديگر از رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم آورده اند:

لا تشبهوا باليهود و النصاري.

با يهود و نصارا مشابهت نداشته باشيد.

فتح الباري، ابن حجر، ج ۱۱، ص ۱۲.

و يا اين روايت از پيامبر كه فرمود:

قال رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم صلوا في نعالكم وخالفوا اليهود.

با كفش هايتان نماز بخوانيد تا با يهود مخالفت ورزيده باشيد.

المعجم الكبير، ج ۷، ص ۲۹۰، ح ۷۱۶۵ - البدايه والنهايه، ابن كثير، ج ۲، ص ۱۷۲ ـ المستدرك علي الصحيحين، ج ۱، ص ۲۶۰.

حال با توجه به اين دسته از روايات كه در منابع اهل سنت ذكر شده چگونه مي توان پيامبر را در صوم روز عاشورا تابع يهود دانست.

اشكالات روايات روزه در عاشوراء

در رواياتي كه اهل سنت در فلسفه و حكمت روزه عاشورا نقل كرده اند اشكالات متعددي به چشم مي خورد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

روزه روز عاشوراء به خاطر مخالفت با يهود:

از سوي ديگر دسته اي از روايات دقيقا مخالف با رواياتي كه پيامبر را در روزه گرفتن روز عاشوراء تابع يهود مي دانست وارد شده و بر اين مضمون دلالت دارد كه رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم به خاطر مخالفت با يهود اين روز را روزه مي گرفتند كه در اين صورت تناقضات در روايات روزه عاشوراء شديد تر مي شود:

عن النبي صلي الله عليه وآله وسلم: صوموا عاشوراء وخالفوا فيه اليهود.

عاشوراء را روزه بگيريد و با يهود در اين كار مخالفت كنيد.

مجمع الزوائد، هيثمي، ج ۳، ص ۱۸۸ـ السنن الكبري، ج ۴، ص ۴۷۵.

عدم مطابقت روز عاشورا با روزه يهود

با مراجعه به تاريخ و اقوال محققان به دست مي آيد كه مدار تغيير سال نزد يهود سال قمري نبوده تا بخواهد در بين آنان اين گونه سنت شده باشد كه همه ساله روزي كه مطابق با روز عاشوراء مي شود روزه بگيرند تا پبامبر اكرم بخواهد در مخالفت و يا متابعت با يهود (بر اساس اختلاف رواياتي كه در بالا ذكر شد) روزه عاشورا را مورد امر و يا نهي قرار دهد.

زيرا روزه يهود در روز دهم از ماه تشرين الاول كه مطابق با آبان ماه شمسي و اكتبر ميلادي است بوده، كه آن را روز كيپور «kipur » يعني: روز «كافر» و يا «كفّاره» ناميده اند، و آن روزي است كه إسرائيليون با لوح دوم از دين خود آشنا شدند.

پس با توجه به مطلب فوق اين كه گفته شود: سنت يهود اين بوده است كه همه ساله در روز عاشوراء از ماه محرم روزه مي داشته است غير قابل توجيه است. اضافه بر آن، روز ورود رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم به مدينه در هجرت از مكه روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول بوده است و نه در ماه محرم (تاريخ طبري، ج ۲، ص ۳ - الكامل في التاريخ، ج ۲، ص ۵۱۸ - فتح الباري، ج ۴، ص ۲۸۹) حال با اين تفاصيل چگونه ممكن است روز ورود رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلّم با روز سنّت يهود در روزه گرفتن هم زمان شده باشد و مردم را به خاطر نجات خود از كفار مكه امر به روزه اين روز نموده باشد؟!

بنا بر اين سال يهود بر اساس سال شمسي است، يعني: تقريباً هر ۳۶ سال يك بار روز عاشورا با روزي كه مورد نظر يهود براي روزه گرفتن است مقارن مي گردد. پس روزه گرفتن در روزي به نام عاشوراء و در ماهي به نام محرم كه بر اساس آن همه سال بخواهند در سال روز نجات موسي از چنگال فرعون آن روز را روزه بگيرند و تبديل به سنت يهود شود از امور غريب است.

تفاوت روزه يهود با روزه اسلام:

اشكال اساسي ديگر به روايات روزه عاشورا تفاوت موقعيت زماني روزه يهود با روزه مسلمانان متفاوت است كه به جاي صبح تا غروب، از غروب آفتاب تا غروب آفتاب روز ديگر است؛ همان گونه كه دكتر جواد علي آورده است:

و يقصدون بصوم اليهود يوم عاشوراء ما يقال له: «يوم الكفّارة» و هو يوم صوم و انقطاع و يقع قبل عيد المظال بخمسة أيّام أي في يوم عشرة تشري و هو يوم الكبور «kipur»، و يكون الصوم فيه من غروب الشمس إلي غروبها في اليوم التالي، و له حرمة كحرمة السبت، و فيه يدخل الكاهن الأعظم قدس الأقداس لأداء الفروض الدينيّة المفروضة في ذلك اليوم.

و مقصود از روزه يهود در روز عاشوراء آن روزي است كه به آن: «روز كفّاره» گفته مي شود و آن روزي است كه در آن روزه گرفته و به عنوان روز انقطاع از آن ياد كرده و پنج روز قبل از عيد مظال در ده روز اول ماه تشرين مي باشد كه به آن روز «kipur»، (كيپور) گفته مي شود و روزه در آن از غروب خورشيد امروز تا غروب روز بعد است، و براي آن حرمتي هم چون حرمت روز شنبه قائلند، و در اين روز، كاهن أعظم براي أداء فرائض ديني وارد قدس الأقداس مي شود.

المفصّل في تاريخ العرب، ج۶، ص ۳۳۹ چاپ دارالملايين - كتاب المقدس، ج ۲، ص ۲۶۶۰.

به اين قسمت از متن فوق توجه نماييد:

... يوم الكبور «kipur»، و يكون الصوم فيه من غروب الشمس إلي غروبها في اليوم التالي...

... روز «kipur»، (كيپور) گفته مي شود و روزه در آن از غروب خورشيد امروز تا غروب روز بعد است...

سقّاف كه از خبرگان اين فن است مي گويد:

في واقعنا الحاضر لانجد أيّ يهوديّ يصوم في العاشر من محرّم أو يعدّه عيداً، و لم يوجد في السجلاّت التاريخيّة ما يشير إلي انّهم صاموا في العاشر من محرّم أو عدوّه عيداً، بل اليهود يصومون يوم العاشر من شهر تشرين و هو الشهر الأوّل من سنتهم في تقويمهم و تاريخهم إلاّ انّهم لا يسمّونه يوم عاشوراء، بل يوم أو عيد كيپور.

در زمان ما هيچ شخص يهودي يافت نمي شود كه روز دهم محرم را كه عيد آنان محسوب شود روزه بگيرد، و در مطالب ثبت شده تاريخي نيز چيزي كه دلالت بر اين موضوع نمايد يافت نشد، چون يهود روز دهم از ماه تشرين كه أوّلين ماه از سال آن هاست را روزه مي گيرند كه اين را روز عاشوراء نمي نامند، چون روز و يا عيد كيپور مي نامند.

مجلّه الهادي در ۷ جلد، ج ۲، ص ۳۷.

نتيجه پژوهش:

با توجه به روايات متعددي كه از منابع شيعه و سني در نقد روزه روز عاشوراء بيان شد، هر گونه اعتماد به صدور اين روايت از ناحيه رسول خدا صلّي الله عليه وآله وسلّم را سلب نموده و اين احتمال را تقويت مي كند كه اين روايات از ساخته ها و جعليات خاندان بني اميه است كه خود پديد آورنده واقعه كربلاء بودند و به اين نحو خواسته اند با كم رنگ نمودن اهميت روز عاشوراء در جامعه اسلامي اذهان را به امور ديگر متوجه سازند تا شايد به اين شكل هم شده ذره اي از لكه ننگي كه تا ابد براي خود ايجاد نموده اند را كم كنند.

موفق باشيد

گروه پاسخ به شبهات

موسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عج)