سؤال: عليرضا سمائي

پاسخ :

خداوند در قرآن از جعل و تشريع الهي امامت براي حضرت ابراهيم خبر مي دهد ، و اين جعل را به به خود نسبت مي دهد ؛ به گونه اي كه در هيج جاي قرآن ديده نشده است كه امامت از مجراي انتخاب گزينش شود و اين جاي دقت و تأمل است كه قرآن امامت را بعد انجام آزمايش و امتحان مهم الهي براي ابراهيم جعل و قرارداده است در صورت كه در قرآن از مسائل كلي طرح مي گردد ؛ اما اين نشان مي دهد كه امامت از چه جايگاه و اهميتي برخوردار بوده به موارد و مصداق تشريع و جعل هم تصريح كرده و مي فرمايد :

وَ إِذِ ابْتَليَ إِبْرَاهِمَ رَبُّهُ بِكلَِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنيّ ِ جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَ مِن ذُرِّيَّتيِ قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ . بقره/۱۲۴.

و چون ابراهيم را پروردگارش با كلماتي بيازمود ، و وي آن همه را به انجام رسانيد، [خدا به او] فرمود: «من تو را پيشواي مردم قرار دادم.» [ابراهيم ] پرسيد: «از دودمانم [چطور]؟» فرمود: «پيمان من به بيدادگران نمي رسد.»

در مكتب تشيع ، امامت يكي از مناصب مهم الهي بوده كه خداوند بعد از اين كه حضرت ابراهيم به مقام نبوت رسيده بود او را به مقام نبوت برگزيده است ؛ لذا امامت يكي از اصول و اركان دين تلقي شده و مشروعيت آن به جعل و تشريع الهي است به گونه اي كه خداوند در اين آيه شريفه با اسم فاعل استناد آن را به خودش تصريح مي كند نظير آنچه كه خداوند در قرآن از جعل و نصب ، خلافت كليه انسان و نبوت خبر داده و تصريح مي كند كهمقام خلافت و نبوت مربوط به نظام تشريع و جعل الهي است .

در باره جعل وتشريع الهي نبوت مي فرمايد :

وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلاًّ جَعَلْنا نَبِيًّا . مريم / ۴۹ .

ما اسحاق و يعقوب را به او بخشيديم و هر يك را پيامبري (بزرگ) قرار داديم .

خداوند در باره جعل و قراردادن خلافت الهي در ذيل براي نوع انسان مي فرمايد :

إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَئكَةِ إِنيّ ِ جَاعِلٌ فيِ الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَ تجَْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنحَْنُ نُسَبِّحُ بحَِمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنيّ ِ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ . بقره/ ۳۰ .

و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت: «من در زمين جانشيني خواهم گماشت»، [فرشتگان ] گفتند: «آيا در آن كسي را مي گماري كه در آن فساد انگيزد، و خونها بريزد؟ و حال آنكه ما با ستايش تو، [تو را] تنزيه مي كنيم و به تقديست مي پردازيم.» فرمود: «من چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد .

تلقي دوم ملائكه از اين كه خداوند فرمود : « من در زمين خليفه و جانيشين قرار مي دهم» . اين بوده كه خليفه خداوند بايد از عصمت و عدم هرگونه لغزش بر خوردار باشد و لذا گفتند : « أتجَعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ» .

آيا در آن كسي را مي گماري كه در آن فساد انگيزد، و خونها بريزد.

و نيز در باره افرادي از بني اسرائيل كه از امتحانات سخت الهي سربلند بيرون آمده بودند ، تصريح مي كند كه من آن ها را به امامت منصوب كردم :

وَجَعَلْنَا مِنهُْمْ أَئمَّةً يهَْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبرَُواْ وَكَانُواْ بَِايَاتِنَا يُوقِنُون . السجده / ۲۴ .

و چون شكيبايي كردند و به آيات ما يقين داشتند ، برخي از آنان (بني اسرائيل) را پيشواياني قرار داديم كه به فرمان ما [مردم را] هدايت مي كردند.

لذا از نظر قرآن خلافت ، نبوت و امامت در اين كه تابع نظام جعل و تشريع الهي است هيج تفاوتي نداشته جز اين كه امامت عالي ترين مقام و منصب الهي بوده كه داراي شئون و مراتبي همچون رهبري سياسي و مرجعيت ديني و ولائي مي باشد كه اين شئونات در پيامبران الهي جز تعدادي محدودي از آن ها وجود ندارد ؛ لذا پيامبراني كه داراي مقام امامت نيز هستند با تشريع و جعل جداگانه اي به اين مقام الهي منصوب شده اند . همانند حضرت ابراهيم كه با حفظ مقام نبوت و بعد از آزمايش و امتحان سخت الهي با تشريع الهي به مقام امامت رسيد و فرمود :

َإِذِ ابْتَلي إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمين . البقره / ۱۲۴ .

(به خاطر آوريد) هنگامي كه خداوند، ابراهيم را با وسايل گوناگوني آزمود و او به خوبي از عهده اين آزمايش ها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پيشواي مردم قرار دادم!» ابراهيم عرض كرد: «از دودمان من (نيز اماماني قرار بده!)» خداوند فرمود: «پيمان من، به ستمكاران نمي رسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو كه پاك و معصوم باشند، شايسته اين مقامند)»

البته اين كه نصب و جعل امام به دست خداوند است يا به انتخاب مردم ، بحث و بررسي مفصلي مي طلبيد كه در مجال ديگر بايد به آن پرداخته شود .

حال ، پرسشي كه براي بعضي از اهل سنت مطرح گرديده اين است كه : از كجاي آيه استفاده مي شود كه مجعول امامت است ؟ مجعول در اين آيه نبوت نيست ؛ بلكه مجعول امامت است .

براي پاسخ اين پرسش و تحليل آن ، لازم است كه محورهاي كليدي كه در اين آيه مطرح است مورد دقت و امعان نظر قرار گرفته و ديدگاه ها و مباني فريقين را در اين جا متذكر شويم تا با بررسي آن ديده شود كه مجعول در اين آيه امامت است يا رسالت .

عهد الهي :

در اين كه منظور از «عهد» در آيه مورد بحث چيست ؟

تفاسير و تعابير متفاوتي در بين مفسرين اهل سنت وجود دارد ؛ اما در عين حال آن ها به يك نتيجه گيري و جمع بندي نهائي نسبت به اين مسأله نرسيده اند ؛ مثلاً ماوردي شافعي در مقام بيان ديدگاهاي موجود در اين باره مي گويد :

وفي هذا العهد ، سبعة تأويلات : أحدها : أنه النبوة ، وهو قول السدي . والثاني : أنه الإمامة ، وهو قول مجاهد . والثالث : أنه الإيمان ، وهو قول قتادة . والرابع : أنه الرحمة ، وهو قول عطاء . والخامس : أنه دين الله وهو قول الضحاك . والسادس : أنه الجزاء والثواب . والسابع : أنه لا عهد عليك لظالم أنه تطيعه في ظلمة ، وهو قول ابن عباس .

در اين كه منظور از «عهد» در آيه چيست ، هفت تأويل وجود دارد از نظر بعضي ، مراد نبوت است كه اين نظر سدي است . برخي مراد از آن را امامت دانسته اند كه اين نظر مجاهد است . و برخي گفته اند كه منظور از آن ايمان مي باشد كه اين نظر قتادة است . وبرخي آن را رحمـت الهي مي دانند كه نظر عطا است . و بعضي دين خدا ميدانند و برخي ثواب و برخي ديگر مثل ابن عباس مي گويد : منظور اين است كه بر شما از ناحيه ظالم عهدي نيست تا براي او چيزي داده شود .

الماوردي البصري ، أبو الحسن علي بن محمد بن حبيب (متوفاي۴۵۰هـ) ، النكت والعيون ، ج ۱ ، ص ۶۴ ، تحقيق : السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ـ لبنان .

و الزحيلي، وهبة ، تفسير المنير ، ، ج ۱ ، ص ۳۳ ، ناشر : دار الفكر ، ط . ۸، ۱۴۲۶ ق .

فخررازي در باره اين كه منظور از عهد الهي چيست مي نويسد :

والمراد بهذا العهد إما عهد النبوة أو عهد الإمامة ، فإن كان المراد عهد النبوة وجب أن لا تثبت النبوة للظالمين ، وإن كان المراد عهد الإمامة وجب أن لا نثبت الإمامة للظالمين وإذا لم تثبت الإمامة للظالمين وجب أن لا تثبت النبوة للظالمين ، لأن كل نبي لا بد وأن يكون إماماً يؤتم به ويقتدي به . والآية علي جميع التقديرات تدل علي أن النبي لا يكون مذنباً .

منظور از عهد در اين آيه ممكن است كه عهد نبوت باشد در اين صورت معنايش اين است كه نبوت به ظالمين نمي رسد . ممكن است كه مراد عهد امامت باشد كه در اين صورت امامت براي ظالمين ثابت نمي گردد ، وقتي امامت براي ظالمين ثابت نگردد نبوت نيز ثابت نمي گردد ؛ زيرا هر نبي امام نيز هست . در نتيجه آيه در هر دو تقدير نفي گناه و معصيت از پيامبر مي كند .

فخر الدين محمد بن عمر التميمي الرازي الشافعي (متوفاي۶۰۴هـ) ، التفسير الكبير أو مفاتيح الغيب ، ج ۳ ، ص ۲۷۹ ، ناشر : دار الكتب العلمية ، بيروت ، ۱۴۲۱هـ ، ۲۰۰۰م ، الطبعة الأولي .

نقد وبررسي :

تفسيري اهل سنت از «عهد الهي» از چند جهت قابل بررسي و نقد مي باشد :

الف : براي تفسيري كه از «عهد الهي» كرده اند هيج دليل و مستند معقول ارائه نداده اند . گذشته از اين هج ارتباطي بين آن چه حضرت ابراهيم براي ذرّيه اش مي خواست و با آنچه خداوند از آن تعبير به عهد خود نموده است ندارد .

مثلاً چه ارتباطي بين امامت و بين ثواب وجود دارد و نيز چه تناسبي بين امامت و ايمان ذرّيه ابراهيم است ؟

ب : تفسيري ديگري كه اهل سنت از عهد نموده اند ، نبوت است . اگر اين تفسير را بپذيريم با چند سؤال اساسي مواجه مي شويم كه اهل سنت بايد پاسخگوي آن باشند :

۱. اين مطلب را خود حضرت ابراهيم هم مي دانست كه نبوت به ظالمين نمي رسد ؛ چرا خداوند حكيم مطلبي را كه هيج ابهامي ندارد در جواب ابراهيم مي فرمايد ؛ در حالي كه خداوند مي داند كه اين مطلب براي ابراهيم پوشيده و مخفي نيست .

۲ . اگرمراد از «عهد» در اين آيه نيوت بوده ، طبعاً مجعول در آيه « إِنِّي جاعِلُكَ» نبوت است ، حال سوال اين است كه جعل مجدد نبوت براي حضرت ابراهيم چه حكمت و فلسفه اي دارد؟

عدم سازگاري با قواعد عربي :

از نظر قواعد عربي ، اسم فاعل هيچ گاه به معناي گذشته عمل نمي كند ؛ بلكه به معناي حال يا آينده عمل مي كند .

رشيد شرتوني در باره شرائط عمل اسم فاعل مي نويسد :

اما اذا كان متعدّياً وهو بمعني الحال او الاستقبال ، فانّه ينصب مفعوله ، نحو : «ان المجتهد محبُّ كتابة .

معلم رشيد الشرتوني، مبادي العربيّة ، مؤسسه انتشارات دار العلم، قم ، ط. ۱۱/۱۴۲۸ هـ .

در حالي كه «اماماً» مفعول دوم عامل خودش در آيه «اني جاعلك...» مي باشد ؛ لذا «جاعل» در اين آيه به معناي حال مي باشد .

اين مطلب از طريق وحي به اطلاع ابراهيم رسيده است :

نكته ديگر اين كه جمله «انّي جاعلك...» به ابراهيم وعده مي دهد كه او را به مقام امامت برمي گزيند ; و خود اين وعده از طريق وحي به ابراهيم ابلاغ شده است . پس قبل از اين كه وعده امامت به ابراهيم برسد ، آن حضرت داراي عنوان پيامبري بوده و به او وحي مي شده است .

علامه طباطبائي رضوان الله تعالي عليه در اين باره مي نويسد :

قوله تعالي: إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً، أي مقتدي يقتدي بك الناس، و يتبعونك في أقوالك و أفعالك، فالإمام هو الذي يقتدي و يأتم به الناس، و لذلك ذكر عدة من المفسرين أن المراد به النبوة، لأن النبي يقتدي به أمته في دينهم، قال تعالي: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ، إِلَّا لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ»: النساء- ۶۳، لكنه في غاية السقوط.

أما أولا: فلأن قوله: إِماماً، مفعول ثان لعامله الذي هو قوله:

جاعِلُكَ و اسم الفاعل لا يعمل إذا كان بمعني الماضي، و إنما يعمل إذا كان بمعني الحال أو الاستقبال فقوله، إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً، وعد له ع بالإمامة في ما سيأتي، مع أنه وحي لا يكون إلا مع نبوة، فقد كان (ع) نبيا قبل تقلده الإمامة، فليست الإمامة في الآية بمعني النبوة (ذكره بعض المفسرين.)

و أما ثانيا: فلأنا بينا في صدر الكلام: أن قصة الإمامة، إنما كانت في أواخر عهد إبراهيم ع بعد مجي ء البشارة له بإسحق و إسماعيل، و إنما جاءت الملائكة بالبشارة في مسيرهم إلي قوم لوط و إهلاكهم، و قد كان إبراهيم حينئذ نبيا مرسلا، فقد كان نبيا قبل أن يكون إماما فإمامته غير نبوته.

الميزان في تفسير القرآن ، ج ۱ ، ص ۲۷۱ .

(إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً) امام يعني مقتدا و پيشوايي كه مردم به او اقتداء كرده و در گفتار و كردارش از او پيروي مي كنند ، و به همين جهت عده اي از مفسرين گفته اند : مراد از امامت همان نبوت است ؛ چون نبي نيز كسي است كه امتش در دين خود به وي اقتداء مي كنند ، هم چنان كه خداي تعالي فرموده:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ ؛ ما هيچ پيامبري نفرستاديم مگر براي اين كه باذن او پيروي شود)

لذا تفسيري كه از جعل در «اني جاعلك للناس اماماً» به نبوت شده ، به چند دليل معقول نيست :

۱ . كلمه « اماما» مفعول دوم عامل خودش است و عاملش كلمه (جاعلك) است و اسم فاعل هيچ گاه به معناي گذشته باشد عمل نمي كند و مفعول نمي گيرد، وقتي عمل مي كند كه يا به معناي حال باشد و يا آينده .

بنا بر اين قاعده ، جمله «إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً» وعده اي است به ابراهيم عليه السلام كه در آينده او را به مقام امامت مي رساند و خود اين جمله و وعده از طريق وحي به ابراهيم عليه السلام ابلاغ شده است ؛ پس معلوم مي شود قبل از آن كه اين وعده به او برسد ، پيغمبر بوده كه اين وحي باو شده ؛ از اين رو ، به طور قطع امامتي كه بعدها به او ميدهند، غير نبوتي است كه در آن حال داشته، (اين جواب را بعضي ديگر از مفسرين نيز گفته اند).

۲ . جريان امامت ابراهيم در اواخر عمر او و بعد از بشارت به اسحاق و اسماعيل بوده ، ملائكه وقتي اين بشارت را آوردند كه آمده بودند قوم لوط را هلاك كنند ، در سر راه خود سري به ابراهيم عليه السلام زده اند و ابراهيم در آن موقع پيغمبري بود مرسل ؛ پس معلوم مي شود قبل از امامت داراي نبوت بوده.

نتيجه :

بنا بر آن چه بيان شد ، مجعول در اين آيه امامت بوده نه نبوت . و حضرت ابراهيم عليه السلام در همان هنگام پيامبر بوده است ؛ زيرا اگر مراد از جعل در آيه اي « اني جاعلك للناس اماماً» نبوت بوده باشد، اين پرسش مطرح مي شود كه فلسفه جعل مجدد نبوت براي حضرت ابراهيم چيست ؟ آيا وجوب اطاعت مجدد ابراهيم عليه السلام را به مردم اعلان مي كند ؟ در حالي كه اين وجوب اطاعت با جعل نبوت ابراهيم در مرحله اوّل ثابت شده بود ، وقتي نبوت براي ابراهيم جعل گرديد از لازمه آن وجوب اطاعت و انقياد كامل از او است كه با جعل نبوت ثابت شده بود ، حال جعل دوم نبوت اگر باز هم به منظور اعلام وجوب اطاعت و پيروي باشد ، اين جعل نه بدون حكمت و فلسفه است و اين باحكمت خداوند متعال نمي سازد ؛ لذا مفسرين اهل سنت در اين جا با يك پرسش جدي مواجه هستند كه خداوند به ابراهيم بگويد : من تو را بعد از اين كه سال ها واجب الاطاعه بودي ، مطاع مردم خواهم كرد حكمت جعل مجدد نبوت هيج توجيه ندارد و دانشوران اهل سنت پاسخ اين سوال را تا كنون نداده اند .

موفق باشيد

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عج)